Saborna crkva građena je u baroknom stilu od 1739. do 1742. godine, kao jednobrodna građevina polukružne apside i poluobličastog svoda sa visokim zvonikom. Izgorela je u buni 12. juna 1849. godine, a obnovlјena je 1853. godine, kada je pretrpela izvesne izmene. Druga restauracija bila je od 1860. do 1880. godine. Ikonostas, koji se nalazi na Čeneju, slikao je Jovan Klajić. Treća restauracija pada od 1903. do 1905. godine, kada su izvršene temelјne popravke. Oko crkvenih zidova uklonjeni su grobovi, što su zadirali u temelјe i preuređena je fasada sa tornjem. Radove je izvodio peštanski arhitekta Mihailo Harminc, Slovak, rodom iz Kulpina. Drvo za ikonostas je donet sa Svete gore, a drvorezačke radove izveo je Stevan Vuković, dok je pozlatu stavio Milan Tomić. Obojica su bili iz Pešte. Kandila su rad sarajevskog kujundžije Jovana Mitričevića. Ikonostas ima 33 platna, kao i dve kompozicije iz nacionalne istorije iznad pevnica, Krunisanje Stevana Prvovenčanog, (koja je ukradena 27. januara 1968. godine) i Sveti Sava miri braću Stevana i Vukana, koje je radio Paja Jovanović. Prozori u boji, 13 polihromnih vitraža, po nacrtu Paje Jovanovića izrađeni su u peštanskoj radionici Imre Želera. Ima ih tri u oltaru, a deset u ženskoj i muškoj priprati. Ulјane slike iluzionističkog karaktera, Savaota sa anđelima na svodu i Mojsije sa porodicom na zapadnom zidu, slikao je Stevan Aleksić. Cela restauracija koštala je tada 124.000 kruna, mahom zaveštanja ktitora i priloga vernika.
Malo lјudi zna da u novosadskoj Sabornoj crkvi, na drugom prozoru sa leve strane od ulaza, skoro u prirodnoj veličini, izrađena je na staklu u boji figura sultanije Olivere, ćerke kneza lazara i knjeginje Milice, a žene Bajazitove. Na glavi ima žutu čalmu sa dijamantom i peruškom, obučena u purpurnu dolamu, a ogrnuta zelenoplavim ogrtačem. U desnoj ruci drži zlatno raspeće prislonjeno na grudi, sa skrušenim pogledom. Kako ona nije bila ni hrišćanska ni srpska svetica, već princeza koja je udajom za turskog sultana 1390. godine napustila hrišćanstvo i primila islam, njezin lik po svim pravoslavnim kanonima nikako ne odgovara. Zbog toga je posle njenog postavlјanja došlo do velike bure.
Verska komisija, koja je bila zadužena za renoviranje Saborne crkve od 1903. do 1905. godine, oštro je kritikovana. Naročito oštru kritiku na obnovlјen ikonostas, koji je radio Paja Jovanović, i likove po prozorima, dao je tadašnji novosadski prota Velјko Mirosavlјević u jednoj brošuri iz 1905. godine, zajedlјivo stavlјajući primedbe na izvesne propuste koji navodno nisu u skladu sa crkvenim slikarstvom. Ovaj lik sultanije Olivere izrađen je u slikarskoj radionici Imre Želera u Budimpešti za 700 kruna, početkom XX veka, a priložnice su bile Katarina Mirilov, udovica jednog trgovca i Marija Martonoški, supruga Toše Martonoškog, poznatog novosadskog gostioničara. Sama ikona vrlo skladno deluje, a interesantna je utoliko više što je na njoj prikazana pripadnica jedne druge religije, a to je vrlo retko u bogomolјama. Četvrta restauracija crkve, ali samo iznutra, urađena je 1937. godine. Slike su tada čistili slikari Stojan Lazić i Piton Sejmonov. Peta obnova crkve, zidnih dekoracija i čišćenja ikonostasa sa spolјnim radovima, izvedena je 1958. godine od strane crkvenog slikara Pavla Ružičke i konzervatora Jovana Sevdića.
Od 1740. do 1955. godine sahranjeno je u crkvi osam bačkih vladika. Visarion Pavlović, Antonije Živković, Gedeon Petrović, Georgije Hranislav, Vasilije Petrović, German Opačić, Mitrofan Šević i Irinej Ćirić. Sava Vuković, osnivač Velike pravoslavne gimnazije novosadske prenet je 1890. godine iz Nikolajevska porte u portu Saborne crkve, a veliki mermerni krst ispred Vladičanskog dvora 1956. godine. Prvobitno je bio postavlјen na uglu sa Miletićevimo ulicom, gde su nekada vršena pogublјena i žigosanja i gde se nalazio Stub srama, a kasnije bunar Save Vukovića. Marija Trandafil obnovila ga je 1867. godine, jer je bio oštećen u bombardovanju Novog Sada 1849. godine, a kada je 1911. godine uveden tramvajski saobraćaj, uklonjen je sa tog mesta jer su tuda postavlјene šine i saobraćao je tramvaj. Postavlјen je na ondašnjoj raskrsnici, ispred Vladičanskog dvora, na mestu gde danas stoji spomenik čika Jovi Zmaju. Odatle je preselјen posle 45 godina, nadamo se na sigurno mesto, kada je i restauriran, u portu Saborne crkve.
Za vojvodjanske.rs piše Zoran Knežev
Nastavak priče pročitajte u knjizi „Novi Sad prošlost u pričama“… koju možete poručiti putem meila: zoranknezev@gmail.com …ili na broj telefona 064/1258337